Eksamen er unnagjort og det er jul. I skrivande stund sit eg på studentkvisten og nyt adventstogna. Det er stille i hybelhuset. Det er tomt i gangen og ingen slår i dørene lenger. Folk har reist heim for året. Eg har ein mistanke om at det stort sett er meg og utvekslingsstudentar som er att. Det er kan hende òg nokre som har vore nøydd til å bli att i storbyen for å arbeide inn mot jul. Men slikt veit eg ikkje noko om. Eg har alltid vore meir av ein kafètype enn ein arbeidsmann. Eg har blitt verande her eit par dagar ekstra, før eg reiser heim til Skodje. Heimbygd eller forstad eller kva eg no skal kalle det når folk bur så tett i tett at nye einebustader knapt har plass til utebod. Ein vanleg formiddag midt i veka er Skodje ein spøkjelsesby. Liksom sett inn i ein spaghetti-western eller råka av ein mellombels apokalypse. Gamle gråbeinsbygda har blitt til eit sunnmørsk suburbia. Eg veit ikkje kva som er å føretrekkje. Men heime er no heime uansett. Og dei gamle fjella stend.

Eg held fram med hovudstadseksilet for å lese. Lese og skrive og tenkje. Det næraste eg kjem ei heilag treeining i livet. Slik ladar eg batteria etter ei travel eksamenstid. Dei siste par dagane har eg lese Alle dør alene av Hans Fallada. Boka handlar om eit tysk ektepar – Otto og Anna Quangel – som misser sonen sin i krigen og tek opp kampen mot det nazistiske dødsinfernoet. Romanen er ikkje eigentleg ei helteforteljing. Det er ein del av det som gjer forteljinga råkande og truverdig. Dei er ikkje beundringsverdige menneske. Otto er til dømes ein kald, knipen og gretten mann. Og både han og kona kan karakteriserast som høgst middelmåtige gjennomnittsmenneske, som har røysta på NSDAP og har ein konform livsstil. Dei gjennomskodar ikkje galskapen før dei sjølve blir råka av han. Først då tek dei moralsk stilling til det terrorregimet som herskar over dei. Deira bidrag i kampen mot det nazistiske valdsveldet er å skrive postkort som kritiserer Hitler og handlangarane hans. Gjerninga dei utfører er på mange måtar ei baksidebragd: to enkle menneske i eit arbeidarklassestrøk tek opp kampen mot eit politisk system som breier seg utover eit heilt kontinent. Det er ein vonlaus strid, men dei kjempar likevel.

Å lese slike soger om det vesle mennesket sitt samaritanske mot gjer meg medviten om mitt eige moralske ansvar. Det er snakk om ei individuell oppvakning, så å seie. Ein innser at ein sjølv er einsam i verda og står til ansvar overfor seg sjølv. Mine handlingar er berre mine, og kan ikkje orsakast ved å vise til ei urett som blei gjort mot meg eller ei kommandolinje eller ein tanke om at det er tryggast å stå på geledd slik situasjonen er. Eg hugsar fyrste gongen eg innsåg at eg stod moralsk ansvarleg for mine eigne handlingar i ei verd av vargar. Det var òg gjennom litteraturen. Eg var ein ung mann. Yngre enn i dag, iallfall, og opplevde at heile verda slik eg hadde sett ho fram til då, rasa saman. Alle mine oppfatningar og tankar og ideal var falske. Eg var ein godtruande fjott, eit barn. Bestialitetens historie av Jens Bjørneboe var katalysatoren. Det er mange år sidan no. I dag hugsar eg berre kjensla. Det var meir som eit religiøst draumsyn eller kjensla av å løyse ei livsgåte enn den vanlege lesegleda. Alt blei forandra. Heile synet mitt på verda, på mennesket – og viktigast av alt – meg sjølv, endra seg i løpet av eit par netter i juli. Eg byrja frå då av å sjå meg sjølv som eit individ med eit åndeleg og moralsk ansvar overfor meg sjølv og mine medmenneske. På ein måte skulle ein tru at dette er sjølvsagd for alle menneske. Men det er ønskjetenking å tru slikt. Samvitslause regime, vald og urettferd kan ikkje vekse fram i ei verd kvar alle er medvitne moralske subjekt. Det er skilnad på å seie seg samd i at ein ikkje skal sko seg på andre si naud, og det å freiste å handle deretter. Sjølv tok eg med denne avgjerande hendinga dei første stega ut i vaksenverda. Ikkje materielt og økonomisk, men intellektuelt og åndeleg sett. Det er viktig å ikkje forveksle det bjørneboeske individforsvaret med ein angloamerikansk individualisme. Individualisme for meg er ikkje å leggje ut bilete på Facebook eller å stå modell for reklameplakatar. For å oppleve seg sjølv som eit individ er ikkje ei egoistisk fordring. Skal ein oppleve seg sjølv som eit individ må ein først avskjere seg frå verda, for så å erkjenne at ein faktisk er ein del av henne. Å vere eit individ inneber å erkjenne grensene for det individuelle og å ta ansvar for den fellesskapen ein tek del i. Individualisme er ansvar.

Blant karakterane i Fallada sin roman, er gestapisten Escherich, ein ovmodig og arrogant mann med lite omsut for lagnaden til menneska han arresterer. I Fallada si forteljing er heile det tyske samfunnet prega av frykt, angst og paranoia. Og dei tilsette i Gestapo er så sanneleg ikkje noko unntak. Den underordna fryktar sin overordna, og den overordna fryktar den personen han har over seg att i eit endelaust krinslaup av redsle. Sikkerheitspolitiet er eit miskunnslaust hierarki av gribbar og åtseldyr kvar ein ikkje kan stole på nokon andre enn seg sjølv. Når Escherich ikkje klarar å løyse saka med kortskrivaren, blir han følgjeleg mishandla og kasta i fengsel av sin overordna. Seinare blir han lauslaten og får att stillinga si etter ei rad tilfeldigheiter, men denne gongen som ein forandra person. Til liks med ekteparet Quangel oppdagar han galskapen først når han sjølv blir råka av han. Han har oppdaga at han er meir enn ein pinnestake i eit mektig maskineri. Han har opplevd seg sjølv som individ gjennom å vere sårbar og utrygg. Han har sjølv vore eit offer. Kanskje var tida hans i Gestapo sin fangekjellar første gongen han ikkje hadde vore ein del av noko større, ikkje hadde hatt ei viktig stilling eller ein høg posisjon. Først i offerposisjonen, einsam og aleine, møter han seg sjølv som eit enkeltståande individ. Gjennom denne individualiseringa, har Escherich blitt medviten om sitt eige moralske ansvar overfor omverda. Ved å oppdage seg sjølv som individ og ved å kjenne på det ansvaret som følgjer med, kan han ikkje lenger vere likesæl i møte med eit medmenneske. I årevis har han vore blodhund for det tyske naziregimet, og påført andre individ smerte og liding. Escherich erkjenner at han har drive ei moralsk faneflukt, og klarer ikkje lenger å leve med konsekvensane av den smerta han har påførd verda. Innrømminga av skuld endar med at den ein gong så mektige gestapisten skyt seg sjølv.

I forlenginga av dette er ein annan av boka sine personar, den tragikomiske Enno Kluge, eit interessant kasus. Han er ein ivrig skjørtejegar og speler på hestar, men er arbeidsky. Desse tinga er berre lastar, det er ikkje større synder. Verre er det at han ikkje bryr seg om andre menneske. Han er egoistisk. Kluge har vore systematisk utru mot kona si, er ein dårleg far, og jamt over berre brydd seg om sitt eige velvære, sjølv om det går utover hans nærmaste. Med Kant kan ein seie at han har gjort seg skuldig i å gjere andre menneske til eit middel heller enn eit mål i seg sjølv. Han har aldri ofra seg for nokon, han har aldri strekt seg lenger for ein han er glad i. Enno Kluge har vore ein omsynslaus opportunist som brukte andre sin tillit og kjærleik for å oppnå fordelar for seg sjølv. Kan hende mannen har levd eit behageleg og ubekymra liv. Han har sikkert vore ei bie som flyg frå blome til blome. Men når han møter døden ei mørk natt i Berlin, innser han at han ikkje har vore noko som helst for nokon. Ingen kjem til å legge merke til eller bry seg om at han er borte. Han har ikkje gjort nokon skilnad, og det er berre når ein ikkje har gjort noko for nokon andre at ein har levd eit mislukka liv. Livet lever vidare etter at han er død. Ingen sørgjer og ingen saknar han, for det finst ikkje eit tomrom etter Enno Kluge. Ingen avtrykk, ingen varme spor etter han i hjartet til eit anna menneske. For Enno Kluge såg aldri seg sjølv som eit ansvarleg medmenneske.

I tillegg til dei tre eg har nemnt, er Fallada tydelegvis også kritisk til den pensjonerte dommaren Fromm, som skjuler jødinna Rosenthal frå nazistane. Men Fromm er for komplisert til at han berre er ein from eldre, herremann. I sitt aktive yrkesliv fekk han økenamnet «blodige Fromm» fordi han ikkje veik frå å dømme folk til døden. Fromm er eit bilete på den kantianske moralen. Dommaren sitt etiske val er ikkje basert på emosjonell tilbøyelegheit, men på bakgrunn av ein rasjonelt uttrykt indre lov om rettferd. Som fru Rosenthal tenkjer for seg sjølv, har ikkje handlinga hans særleg verdi så lenge det ikkje er gjort for hennar skuld, men på bakgrunn av ei metafysisk lov. Ein kan seie at Fromm sin etikk ikkje blir eksternalisert på ein slik måte at den gode, rettferdige handlinga hans rettar seg konkret mot Rosenthal som individ. Handlinga hans er eit tørt prinsipp, og moralen hans framstår som interesselaus: Jødekvinna blir låst inne på eit rom heilt for seg sjølv heile døgeret, og har ikkje noko kontakt med omverda. Fromm har ikkje ei moralsk ansvarskjensle overfor Rosenthal, han berre følgjer ei formulert lov. Rosenthal forsvinn i vanvit og desperasjon, og forlet til slutt Fromm sitt fengsel og blir ofra til ulvane. Det som i utgangspunktet er ei god handling, endar altså opp med å bli eit tviegga sverd, fordi Fromm sin pliktmoral er rein metafysikk, som han ikkje klarar å stadfeste med kjærleik og omtanke for eit anna menneske.

Eg freistar ikkje å klive opp til dommarsetet. Eg stikk ikkje ein våt peikefinger i lufta for å vurdere dei moralske vindretningane i ei slik stormfull tid som denne tolvårsperioden i tysk historie var. Eg les berre den soga Fallada skreiv etter at uvêret la seg. Menneska vurderer eg ut frå korleis forfattaren har skildra dei. Herregud, hadde eg vore ein arbeidarklassefant i Det tredje riket ville eg vel slått hælane i hop, soge inn magen, strekt arma strakt i vêret og ropt «Heil Hitler» i von om å sleppe unna nazistane sine jernklør. Eg ville gjort alt for at dei ikkje skulle kappa av meg ballane og sendt meg til ein institusjon for åndssvake og misdanna. Kva som helst for å halde på livet. Eg er ikkje så dum at eg trur eg er skoren ut or eit sterkare stoff eller har ein edlare natur enn noko anna menneske her på jorda. Me blir så fort slått overende av vindkasta som pregar tida me lever i. Det er ikkje godt å seie kvar ein hadde hamna under andre tilhøve. Eg vil ikkje kaste steinar på skuldige, for eg vil aldri bli trygg på mi eiga uskuld. Dommen er ikkje min å gje. Eg vil berre minne om viktigheita av å ta vare på den individuelle moralske ansvarskjensla. Det er det som gjer oss menneskelege. Med ei spissformulering kan ein seie at det ikkje finst noko slikt som kollektiv skuld. Eit kollektiv kan ikkje svare for sine misgjerningar, eit kollektiv kan ikkje gjere opp for seg. Eit kollektiv kan ikkje ha ein moral i det heile. For det moralske er umiskjenneleg knytt til individet. Det er difor ein alltid ser systematiske menneskerettsbrot utførd av eit kollektiv. Dei færraste individ er i stand til å vise slik beinbrekkande vondskap.

Kollektivets løyndom er at det fritek individet for ansvar. Som tilfellet Escherich blir ein berre ein bjelke i det mørke huset, og kjenner ikkje ansvar for det som skjer rundt ein. For i eit kollektiv kan ein alltid vise til ein som står høgare oppe eller at ein berre følgde ordre og gjorde jobben sin, utan å få korkje blod eller skit på fingrane. Lidinga til andre blir ein abstraksjon, ei sak for fantasien. Som menneske blir ein del av eit kollektiv og definerer seg sjølv som menneske innanfor dette kollektivet. Ein er del av eit politisk parti, ei rørsle eller ein organisasjon. Ein tener revolusjonen, føraren, tusenårsriket eller revolusjonen. Og når ein brått ser seg sjølv som ein del av noko større, snarare enn eit individ som er kasta ut i ei blodig verd, har ein ikkje lenger ei forståing av seg sjølv som avgrensa individ. Ein er innlemma i noko som er større enn individet. Å vere eit medmenneske vil alltid vere ein risiko. For verda er ein farefull veg. Å fråskrive seg ansvar for omverda er eit svik. Som medmenneske vil du rett som det er kunne liknast med ein soldat med revolveren retta mot tinningen til eit menneske som ligg bøygd over ein grøftekant. Avstanden frå deg med skytaren ned til mennesket med det vêrslagne andletet, er mindre enn du trur. Spørsmålet du må stille deg før du trekkjer av, er dette: kven er eg?

Først publisert på Magasinett.